Predikant Willem Baudartius speelde een dubieuze rol bij het verspreiden van desinformatie over de inval van de Spanjaarden in Zutphen (1572). Dat beweert historicus Johan Visser.
Historici zijn de fact-checkers van verhalen uit het verleden. Johan Visser uit Leiden is er zo-een. Hij onderzocht de gebeurtenissen die in november 1572 plaatsvonden in Zutphen. Toen Spanjaarden de stad grotendeels hebben uitgemoord. Toch? Nee hoor, dat klopt niet, zegt Visser. “Het is de versie van de protestanten en de aanhangers van Willem van Oranje, die het goed uitkwam dat de Spanjaarden als bloeddorstig werden afgeschilderd.” Zo, dat fake-nieuws is dus ook weer ontzenuwd.
Hardnekkig was het wel, het werd in de loop der eeuwen zelfs nog aangedikt. Niet voor niets duurde het zo’n 450 jaar voordat Visser erachter kwam – het onderzoek deed hij in aanloop naar het ‘jubileumjaar’ 2022, dat in het teken staat van ‘De geboorte van Nederland.’ Een term waarbij historici hun wenkbrauwen fronsen, zegt Visser. “Goed voor de marketing, maar het veronderstelt ten onrechte dat in de zestiende eeuw het gevoel van één Nederland bestond.” Sterker nog: Willem van Oranje, die in oktober van dat jaar Zutphen nog had bezocht, zal hebben vermoed dat de stad aan de Spanjaarden ten prooi zou vallen. Een lot dat andere steden (Alkmaar, Haarlem) bespaard zou blijven. Maar het verhaal is gecompliceerd en moeilijk in zwart-wit te gieten. Alleen al het feit dat legers bestonden uit huursoldaten zorgt daarvoor. Zo telde het Oranjegarnizoen in Zutphen flink wat Waalse veteranen, die eerder hadden gezworen juist niet meer voor Oranje te vechten.
Niet de Zutphense burgers – hoewel daar zeker ook slachtoffers vielen –, maar vooral die Walen zijn door de Spanjaarden in de pan gehakt: omdat ze hun eed haden verbroken. ‘’Ook verschrikkelijk. Maar wel ten tijde van oorlog een actie van militairen tegen militairen”, aldus Visser. Nieuwe inzichten, misschien wel mede omdat nieuwe, jonge onderzoekers zoals Visser (geboren in 1997) zich erover buigen. Dat zei René Arendsen, bekend als een van de Ridders van Gelderland, en programmamaker bij de provinciale omroep. Samen met collega-ridder Bas Steman, introduceerde hij zaterdag in de Sint-Janskerk Johan Visser, die een lezing hield over zijn boek De geschiedenis van een bloedbad. Steman legde een link met huidige tijden: Ook nu wordt in het oosten van het land vaak een arrogantie vanuit het westen gevoeld, zacht uitgedrukt. Bovendien spreekt er een zekere minachting uit het feit dat het fake-nieuws zolang tot de canon van de Nederlandse geschiedenis bleef behoren.
De Sint-Janskerk als locatie van de lezing was to the point. Op een steenworp van de Spanjaardspoort, waar de Spaanse troepen op 16 november 1572 de stad binnendrongen. Bij zijn onderzoekingen kwam Visser erachter dat die naam – Spanjaardspoort – pas van na de Tweede Wereldoorlog dateert. Nog veel meer tekenen geven aan dat de Zutphenaren zelf nooit zo erg stil bleven staan bij 1572. ‘Vergeven en vergeten’ was het motto. Het moeizame leven ging verder en de oorlog was ook nog lang niet voorbij. Visser heeft in het Efgoedcentrum Zutphen geen documentatie over een ‘bloedbad onder de bevolking’ gevonden. Ook archieven in andere Hanzesteden maken er geen gewag van. “Dat zet je aan het denken: heeft het wel plaatsgevonden als niet één directe bron uit die tijd ernaar verwijst?”
Een andere bron van onderzoek is niet het papier, maar, concreet, de grond waar het gebeurde. Nadat vorige week zaterdag Zutphense burgers hadden meegegraven op het terrein achter de poort, zetten de professionele archeologen – wel weer met vrijwillige hulp – het werk voort. Onder het gazon: een complex van gangen en muren, onderdeel van de verdedingswerken van Zutphen waar de Spanjaarden niettemin doorheen wisten te breken. Een watermolen bleek de zwakke schakel. Resultaten van dit recente archeologisch onderzoek zijn nog niet bekend.
Baudartius
Naast de Spanjaardspoort staat het gebouw van het Baudartius College, genoemd naar de Vlaming Willem Baudart (1565-1640), die in Zutphen als predikant neerstreek. Achteraf gezien is het een ironisch toeval: de school op deze plek. Want diezelfde Baudartius was degene die het verhaal van de Spaanse inval enorm aandikte. Op basis van zijn interpretatie zijn de meest gruwelijke prenten gemaakt en verhalen verzonnen: de Spanjaarden zouden vrouwen en kinderen in groten getale in de IJssel hebben verzopen. Lieverdjes waren het niet, die huursoldaten van het Spaanse leger, geplunderd hebben ze bijvoorbeeld volop – maar dat geldt net zozeer voor de troepen van Oranje. Waarom Baudartius dat fake-nieuws de wereld in bracht? Visser: “Hij was zelf protestant en wilde het liefst dat heel Vlaanderen dat zou worden. Om de strijd tegen de Spaanse katholieken gaande te houden, had hij er groot belang bij dat de vijand zo wreed mogelijk werd neergezet.”
Na afloop van de lezing konden de bezoekers het boek van Johan Visser kopen en laten signeren. Dit schreef hij erin: ‘Wat is waarheid?’ ‘Een mythe over Zutphen minder?’
Met wetenschappelijk verantwoorde vraagtekens. Altijd ruimte laten voor verder onderzoek.
Johan Visser: Zutphen 1572. De geschiedenis van een bloedbad. Uitgeverij Boom
© 2022 sander grootendorst / Achterhoek Nieuws