Binnen éen week twee keer in aanraking gekomen met de tweede naamval. Eerst in een vraaggesprek1 met de Zutphense Anna Wiersma, voormalig stadsdichter, die mij een gedicht voordroeg, opgedragen aan haar zus, beeldend kunstenaar Nelleke Wiersma (1952-2019). Het krijgt mogelijk een plaats in een bundel met afbeeldingen van de ene zus en poëzie van de andere. Genius loci heet het, Latijn voor “de geest van de/een plaats” (ook te vertalen als “de ziel van de/een plaats”), verwijzend naar de Romeinse mythologie en naar een kunstproject waar Nelleke bij betrokken was.
Loci: de tweede naamval van het woord locus. Inclusief de naamval in het Nederlands vertaald wordt genius loci de geest des plaatses. Of zo. Het zal denk ik nooit echt zo gezegd zijn en klinkt hoe dan ook hopeloos ouderwets. De tweede naamval, in het Latijn genitivus genoemd en in het Duits Genitiv, is in het Nederlands vrijwel uitgestorven.2 Een restant ervan vind je in een woord (twee woorden) als ’s middags, waarbij de ’s voor “des” staat. Hetzelfde in plaatsaanduidingen als ‘s-Heerenberg (de berg des heeren, met extra ouderwetse extra e).
In vastgeroeste zegswijzen, bijvoorbeeld “hij is des duivels”, weet de tweede naamval zich nog te handhaven. Florien Saalmink, een van de vier Dichters des Achterhoeks, schreef voor het eerste nummer van jaargang 2024 van de bladen van Achterhoek Nieuws [drie keer “van”] het gedicht getiteld Voornemens goed te zijn3. Een woordspeling op de gebruikelijke “goede voornemens” bij de ingang van elk nieuw jaar, waarbij ze gebruik maakt van de tweede betekenis van het woord “voornemens” – in de zin van: “ik ben voornemens”. Waarbij “voornemens” de tweede naamval is van “voornemen”. Het is nooit gemoderniseerd tot “ik ben van voornemen”, zoals je wèl zegt: ik ben van plan (en niet: ik ben plans).
Het mooie, poëtische effect is dat je in het Nederlands dus voornemens kunt hebben én voornemens kunt zijn. In het eerste geval is voornemens het meervoud, in het tweede geval de tweede naamval van het woord voornemen. Het woord “mens” zit er trouwens ook nog in, als een soort Joyciaans taalgrapje. Hans Mellendijk, ex-Dichter des Achterhoeks, constateerde dat je er “een mens uit Voorne” mee zou kunnen bedoelen. De genius loci uit Voorne…
- Het artikel over plannen om de kunst van Nelleke Wiersma weer onder de aandacht te brengen is hier te lezen.
- In het Duits staat de tweede naamval ook onder druk, de derde naamval (de dativus/Dativ) neemt het steeds meer van hem over. Zoals te lezen in: Bastian Sick: Der Dativ ist dem Genitiv sein Tod (2004).
- Het gedicht van Florien Saalmink is hier te lezen.
