Met harde hand legden Karel de Grote en zijn vazallen West-Europa het christendom op. Ook de Saksen moesten eraan geloven. Maar wat je krijgt opgelegd, verinnerlijkt zich niet zomaar. Een kritische houding blijft allicht bestaan. Hypothese: was het (vredig) verzet van Geert Groote en de Moderne Devotie daarvan een uitgesteld gevolg?
Het aanbieden van excuses door nationale staten voor vergrijpen uit het verleden is een nieuw geschiedkundig gegeven op zichzelf: verantwoordelijkheid nemen voor wat staatslieden eeuwen geleden op hun kerfstok laadden. Waarbij, veelal met cynische ondertoon, de vraag wordt gesteld hoe ver je als staatslieden terug moet gaan in de tijd. Zo lang de nazaten van door de staat benadeelde groepen daarvan nog steeds last ondervinden? Ingewikkeld wordt het wanneer je als staat je excuses maakt voor een toestand die in diverse opzichten nog altijd voortduurt, zoals slavernij. Wat zijn excuses dan waard?
In een boek over middeleeuwse kerkgeschiedenis las ik dat Karel de Grote veel geweld heeft ingezet om het christelijke geloof er in Europa door te drukken. Eerst jegens de Franken, daarna de Friezen en de Saksen. Vooral die laatste twee groepen lieten zich niet of nauwelijks vermurwen. Karel leek het geloof vooral te gebruiken als middel om zijn macht te vergroten. En het was uiteindelijk ook niet zozeer om geloofsinhoudelijke redenen dat de volkeren – later ook nog de Scandinaviërs – zich lieten onderwerpen: ze deden het vanuit de gedachte dat je je maar beter kon aansluiten bij de machtigere instantie omdat je anders economisch ten onder zou gaan. Karel eiste bijvoorbeeld hoge boetes voor iedereen die zich niet liet dopen. Nou ja, dan laat je je toch gewoon dopen? En de bekeerde Scandinaviërs konden nu hun houthandel met het Frankenrijk voortzetten.
Maar wanneer een geloof, of welke overtuiging dan ook, hardhandig wordt opgedrongen, is het maar zeer de vraag of het werkelijk doordringt. Misschien omdat na een oorlogsperiode de rust terugkeert; en dat je die associeert met de inhoud en de rituelen van het nieuwe geloof. Het helpt allicht ook wanneer er enige ruimte is overgebleven om toch nog onderdelen van het verdreven geloof – zoals het Germaans-Scandinavische polytheïsme – te belijden. Veel was dat niet, zo hadden Karel en zijn vazallen diverse heilige plaatsen, vaak rond eeuwenoude bomen, simpelweg verwoest. Al is geschiedenis nooit zwart-wit en gingen de zachtmoedigen onder de missionarissen allicht aan het werk zonder dubbele agenda.
Het zit erin dat er na de onderwerping een kritische houding jegens Karel, zijn opvolgers, en jegens Rome is blijven bestaan. Maar voor iedereen ging op de eerste plaats het gewone leven door en dat was zwaar genoeg. Nauwelijks tijd voor een verzetje, en al helemaal niet voor verzet.
Ik vroeg me af of het verzet van de Moderne Devoten tegen in het bijzonder de strenge hiërarchie en de pracht en praal (uitstraling van macht) van het door Rome opgelegde geloofsleven mogelijk een oorsprong vindt in de wrede wijze waarop het in de allervroegste middeleeuwen aan de man was gebracht. Of het dus niet toevallig is dat een stroming als de Moderne Devotie in het oosten van (het huidige) Nederland ontstond en zeker ook in (het huidige) Duitsland snel navolging kreeg. Waar het verzet tegen de kerstening in de zevende en achtste eeuw het hevigst was geweest.
Concurrentie
In hetzelfde boek over kerkgeschiedenis wordt in elk geval wèl met zekerheid gesteld dat de Moderne Devotie van grote invloed is geweest op de Reformatie. De kernwaarden van het christendom waren in de tussenliggende eeuwen in Saksen ingebed en misschien verschilden ze ook niet zo héél veel van de kernwaarden van het polytheïsme. Maar wie durfde tegen het overdadige en machtswellustige van Rome in te gaan? Geert Groote en zijn medestanders, zelf intellectuelen, deden het en de ‘gewone’ man en vrouw konden zich vinden in hun vereenvoudigde, op gelijkwaardigheid gebaseerde religieuze structuur. Directheid in plaats van bureaucratie. Daarmee wisten ze zich los te maken van het economische juk van de machthebbers, die er weinig aan konden veranderen omdat de Broeders en de Zusters van het Gemene Leven in alle opzichten vrome gelovigen waren. Daar trad je niet tegen op. Maar hun huizen waren aangekocht en geschonken door weldoeners, die zich door de bewoners lieten terugbetalen met gebeden voor hun zielenheil, een soort circulaire economie waar je politiek geen vinger tussen kreeg.
Al gauw ontstond er nog een andere vorm van economische concurrentie doordat de bewoners (delen van) boeken gingen overschrijven, en meer dan dat: ze produceerden prachtige exemplaren. Met als bijkomend effect dat het analfabetisme werd teruggedrongen. Alweer: daar valt niets tegen in te brengen, maar als degenen die je eronder wilt houden steeds beter kunnen lezen en schrijven, wordt het er voor hen die de hiërarchie en bureaucratie in stand willen houden niet makkelijker op. Het is, zoals vaker betoogd, waarschijnlijk ook niet toevallig dat de Moderne Devotie zich in eerste instantie voltrok in de IJsselsteden: het Hanzeverbond wist zich op basis van eigen (economische) kracht los te vechten van bestaande handelsstructuren. Het vrijgevochtene is de overeenkomst tussen Moderne Devotie en Hanze.
Ten slotte kun je je de vraag stellen in hoeverre daarvan hedentendage nog sporen zijn overgebleven. Zijn – om het tot mijn leefomgeving te beperken – Achterhoekers, Sallanders, Twentenaren nog altijd vrijgevochten types die zich net even iets minder aantrekken van de zittende macht? In z’n algemeenheid kun je dat zo nooit aantonen, maar het is wel een gedachte die soms bij me opkomt, bijvoorbeeld in het eendrachtige verzet van zowel politiek, ondernemers als burgers, tegen Haagse plannen, een kwart eeuw geleden, om een goederenspoorlijn dwars door deze drie landstreken aan te leggen. Op een bijeenkomst in een zaal in Steenderen, waar hoge heren van Rijkswaterstaat kwamen uitleggen dat de spoorlijn belangrijk is voor de aan- en afvoer naar de haven van Rotterdam, reageerde de Achterhoekse, in casu Nedersaksische troubadour Hans Keuper kort maar krachtig: “Wij hebben veel meer met Bremen!”
Genoemde bron:
Bernwardt Schmidt: Kirchengeschichte des Mittelalters. Darmstadt 2017
Zie ook: “Vrome middeleeuwse vrouwen: van gebed tot catering”. Verslag van een lezing over de Moderne Devotie door Wybren Scheepsma, Eefde, 2023
Afbeelding: deel van de voorzijde van Scheepsma’s boek.
© 2023 sander grootendorst
Als blijk van waardering en ter ondersteuning van natuurvertaler.nl kun je een bedrag naar keuze overmaken:
Betaling geschiedt veilig via iDeal of PayPal
Of rechtstreeks overmaken naar NL96ASNB0707472814 ten name van Natuurvertaler.
Alle gegevens worden strikt vertrouwelijk behandeld.
Vragen, opmerkingen? Vul dan het contactformulier in.